سرویس جهان مشرق - رئیس‌جمهور فیلیپین که پیش از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری، ایالات متحده و استرالیا را به قطع روابط تهدید کرده بود [1] و در سفر اخیرش به پکن رسماً به «جدایی» از آمریکا حتی در روابط اقتصادی اشاره کرد، حالا می‌گوید حتی حاضر نیست در روابط سیاسی و اقتصادی‌اش تنش ایجاد شود. [2] او بارها سخنانی را علیه آمریکا و رئیس‌جمهور آن گفته و پس از مطرح‌شدن در رسانه‌ها آن را پس گرفته است.

تنها اقدام او در چند ماهه ریاست‌جمهوری‌اش، پایان‌دادن به حضور مستشاران نظامی واشینگتن در این کشور بود. مستشاران آمریکا برای کمک به مانیل در سرکوب گروه‌های نظامی تندروی مسلمان در جنوب این کشور به فیلیپین آمده بودند اما دوترته حضور آنها را همصدا با گروه‌های اسلام‌گرا و بسیاری از مردم فیلیپین با استقلال مانیل در تضاد دانسته و موجب شکاف داخلی در فیلیپین اعلام کرد.

واشینگتن به شدت از مبارزه پیگیر دوترته با باندهای قاچاق و مواد مخدر در فیلیپین ناراحت است و قتل بیش از 3 هزار نفر طی این درگیری‌ها را خلاف حقوق بشر اعلام کرده است. دوترته اما می‌خواهد به این مبارزه ادامه داده و بستر توافق آشتی با گروه‌های تندرو در جنوب را نیز فراهم کند.

دوترته دیروز پس از بازگشت از سفر چین و انعقاد قراردادهای اقتصادی با پکن، در کنفرانس خبری گفت مانیل روابط خود را مانند گذشته با واشینگتن حفظ خواهد کرد اما دیگر دنباله‌رو آمریکا در سیاست خارجی خود نخواهد بود. رئیس‌جمهور پیشین فیلیپین طی قراردادی به آمریکا اجازه داد از 5 پایگاه نظامی این کشور (که یکی از آنها نزدیک تأسیسات نظامی پکن در دریای چین جنوبی است) استفاده کرده و گشت‌های مشترک برگزار کنند.

 

به نظر می‌رسد همه سخنان تندوتیز دوترته علیه واشینگتن علاوه بر کاربرد رسانه‌ای، با هدف جلب حمایت روسیه و پکن گفته می‌شود. دوترته حاضر شد برای افزایش روابط تجاری با چین از پیگیری رأی دادگاه لاهه در مورد ساخت جزایر مصنوعی از سوی پکن در دریای چین جنوبی انصراف دهد. در سفر رئیس‌جمهور فیلیپین به چین قراردادهایی به ارزش بیش از 5 میلیارد دلار به امضا رسید و قرار شد چین علاوه بر توسعه زیرساخت‌های ارتباطی در فیلیپین، شرکت‌ها و شهروندان چینی را برای حضور در فیلیپین تشویق کند. [3]

شکایت در مورد جزایر را بنیگنو آکینو رئیس‌جمهور پیشین فیلیپین در مورد حضور نظامی پکن در دو جزیره (Spratly & Paracel) که مانیل نیز سهمی در آن دارد، تسلیم دادگاه بین‌المللی کرده بود و چند ماه پیش دادگاه از پکن خواست پیش از اقدامات نظامی و اقتصادی در آن دریا برای توافق بر یک رژیم حقوقی با همسایگان مذاکره کند. مقامات چین حکم دادگاه را به رسمیت نشناخته و چند روز پیش، شی جین‌پینگ در استقبال از دوترته گفت بهتر است این مسأله را در گفتگوهای دوجانبه حل کنند.

برخی مقامات پکن و مسکو به رئیس‌جمهور جدید فیلیپین پیام داده‌اند از او در برابر پیامدهای استقلال از ایالات متحده حمایت می‌کنند. این را دوترته اعلام کرد و به نظر می‌رسد روسیه و چین فعلاً برگ برنده‌ خود را علیه حضور واشینگتن در دریای چین جنوبی در مانیل به کرسی نشانده‌اند.

چرا پایگاه نظامی در فیلیپین؟

در اواخر قرن 19 میلادی که ایالات متحده سیاست تقویت امنیت ملی با حضور در سراسر اقیانوس آرام را در پیش گرفت، یعنی همان زمانی که جزایر هاوایی اشغال شد،‌ جنگ دریایی میان ایالات متحده اسپانیا به وقوع پیوست و بهانه خوبی به آمریکا داد تا مستعمره مادرید در شرق اقیانوس آرام را تصاحب کند.

واشینگتن در آن زمان ندای آزادسازی مستعمرات اروپایی را بلند کرده بود، اما عملاً فیلیپین را به مستعمره خود تبدیل کرد. نیروهای نظامی آمریکا در خلیج کوبیک و پایگاه هوایی کلارک مستقر شده و نوعی حکومت خودمختار از سوی فیلیپینی‌ها در جریان بود.

جنگ جهانی دوم، دومین نقطه عطف در روابط دوجانبه بود. حمله هوایی به پرل‌هاربور از سوی نیروهای ژاپن با اشغال فیلیپین توسط توکیو همراه شد. ژنرال آمریکایی داگلاس مک‌آرتور فرمانده عملیات برای بازپس‌گیری فیلیپین شد. فیلیپین از ژاپن بازپس‌گرفته شد و حتی استقلال آن در 1946 میلادی اعلام شد، اما پایگاه‌های نظامی واشینگتن در این کشور ماند و از آن در دهه های بعد در جنگ دو کره، جنگ ویتنام و عملیات‌هایی در جنوب شرق آسیا استفاده شد.

طی دهه‌های جنگ سرد، به تدریج بر وسعت پایگاه‌های نظامی آمریکا در فیلیپین افزوده شد و به شهرک‌هایی با مدارس، سالن‌های تئاتر و مانند آن تبدیل شد. حکومت مانیل عملاً در کنار سئول و توکیو به عنوان متحدان اصلی بلوک غرب در شرق آسیا نقش‌آفرینی می‌کردند و هر سه علاوه بر دراختیارقراردادنِ پایگاه‌های نظامی واشینگتن، امنیت، اقتصاد و سیاست خارجی خود را به ایالات متحده سپرده بودند.

سال 1991 میلادی، سومین نقطه عطف در روابط دوجانبه بواسطه یک اتفاق طبیعی کلید خورد: فوران آتش‌فشان پایگاه‌های نظامی ایالات متحده را تخریب کرد. این رخداد پس از آن اتفاق افتاد که جنگ سرد پایان یافته بود و افکار عمومی فیلیپین نیز در سال‌های گذشته نسبت به حضور سربازان آمریکایی حساس شده بود. آنها می‌دانستند همین سربازان چه فجایعی در یکی از کشورهای همسایه، ویتنام رقم زده بودند.

در نتیجه سنای فیلیپین پس از این اتفاق با انعقاد قرارداد بازسازی پایگاه‌های نظامی ایالات متحده مخالفت کرد. نیروهای مستقر به مناطق دیگر مانند گوام منتقل شدند. اما 10 سال بعد بار دیگر مستشاران نظامی واشینگتن به مانیل آمدند، یعنی زمانی که واقعه 11 سپتامبر بهانه‌ای برای تقویت هراس از اسلام‌گرایان تندرو شده بود و گفته می‌شد گروهی در جنوب مانیل ممکن است با القاعده وارد همکاری شوند.

این برای همسایه بزرگ فیلیپین، چین که داشت روز به روز بر قدرت اقتصادی و سیاسی خود در منطقه می‌افزود و از برچیده‌شدن پایگاه‌های آمریکایی خشنود بود، نگران‌کننده بود. یک دهه بعد در ژوئن 2012 میلادی مانیل بار دیگر قراردادی نظامی با واشینگتن امضا کرد که امکان استفاده از 5 پایگاه در خاک فیلیپین را فراهم می‌ساخت. نیروهای نظامی آمریکا دوباره آمده بودند، اما فعلاً به عنوان «متحد سیاسی و نظامی» نه استعمارگر و هرساله در دریای چین جنوبی مانور برگزار می‌کردند. [4]

مخالفت مردمی که به تظاهرات متعدد در برابر سفارت آمریکا انجامید در کنار خشم گروه‌های مسلمان آمریکاستیز که می‌توانست درگیری آنها با دولت را تشدید کند، موجب پیروزی دوترته در انتخابات ژوئن سال جاری میلادی شد. او خطابه‌‌های تندی علیه آمریکاییان داشته و دارد اما فعلاً فقط به خروج مستشاران نظامی اکتفا کرده است.

 

دو ماه پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری فیلیپین، وزارت دفاع آمریکا علی‌رغم مخالفت‌های پکن از برنامه خود برای افزایش حضور در دریای چین جنوبی خبر داد [5] اما دوترته می‌گوید فعلاً خبری از مانورهای مشترک سالانه نخواهد بود. پکن اعلام کرد چنین برنامه‌هایی یادآور «ذهنیت جنگ سرد» است و موجب بی‌ثباتی در منطقه خواهد شد. همزمان دست‌کم دو بار جنگنده‌های آمریکایی و چینی به طرز خطرناکی در دریای چین جنوبی و شرقی به یکدیگر نزدیک شدند و چین با روسیه به برگزاری معنادارِ مانور مشترک اقدام کرد.

آیا اتحاد مانیل - واشینگتن پس از 7 دهه پایان یافته است؟

در این مورد پنج نکته حائز اهمیت است:

1- جریان‌های بین‌المللی آبستن تحولات گوناگون است و سیاست فیلیپین نیز به شدت تحت تأثیر نتایج هر انتخابات است. علاوه بر این رئیس‌جمهور کنونی از تغییر مواضع خود بیمی ندارد. بنابر این نمی‌توان پیش‌بینی دقیقی در مورد روابط آتی مانیل - واشینگتن داشت.

2- با این حال به نظر می‌رسد افکار عمومی فیلیپین پس از چندین بار قطع و وصل روابط نظامی، در مورد لزوم استقلال فیلیپین و تن‌ندادن به حضور نظامی ایالات متحده به اکثریت رسیده و آنچه دوترته «جفت‌کردن« سیاست خارجی مانیل با واشینگتن نامیده است، دیگر برای مردم قابل توجیه نیست. اما این وضعیت نیز تا زمانی ادامه می‌یابد که دولت فیلیپین به توافقات مشابه با چین ویا روسیه تن در ندهد.

3- برقرارماندن روابط اقتصادی و سیاسی با ایالات متحده منافعی برای فیلیپین دارد و رئیس‌جمهور کنونی اگر اتاق فکرش بیش از او دانا باشد، می‌تواند با ایجاد رقابت میان پکن و واشینگتن،‌ بیش از پیش از مزایای این رابطه بهره‌مند شود.

4- واشینگتن باید بپذیرد در نقاط مختلفی از جهان از جمله شرق آسیا و خلیج فارس، نمی‌تواند یکه‌تازی‌های جنگ‌ سرد و پس از آن را ادامه دهد و اگر مستأجر بعدی کاخ سفید عاقل باشد، بین تخاصم با قدرت‌های جدید (مانند روسیه و چین) و تقسیم منافع با آنها، راه دوم را انتخاب می‌کند.

5- سیاست دوترته با گئون های رئیس‌جمهور کره جنوبی که در حال توافق با ایالات متحده برای استقرار سامانه دفاع موشکی است، تفاوت آشکاری دارد. اگر آمریکا اجازه دهد دوترته با این سیاست به موفقیت‌های اقتصادی و امنیتی برای کشورش دست یابد، افکار عمومی در کشورهایی چون کره جنوبی و ژاپن که از قدرت اقتصادی بیشتری نیز برای مقاومت در برابر واشینگتن برخوردارند، علیه حضور نظامی ایالات متحده برانگیخته خواهد شد.